Hiểu chức năng vỉa hè mới có cách quản

Vỉa hè phải được lát bằng phẳng, bó vỉa dạng vát để đảm bảo an toàn (Chỉnh trang vỉa hè phố Giang Văn Minh, quận Ba Đình) - Ảnh: K.Linh

Không phủ nhận các hoạt động kinh tế không chính thức trên vỉa hè tại các thành phố lớn đang gây mất trật tự đô thị, thế nhưng cấm đoán hoàn toàn lại là chuyện rất khó, vì là đó nhu cầu kiếm sống của một bộ phận không nhỏ dân nghèo. Vậy, cách tốt nhất là quy hoạch cụ thể địa điểm và thời gian được kinh doanh, còn đâu thì cấm.

Bốn chức năng cơ bản của hè phố

Vỉa hè nói chung chỉ có chức năng tách lối đi của người đi bộ khỏi lối đi của xe cộ, từ xe thô sơ đến xe cơ giới, để giao thông trên lòng đường được thuận lợi, an toàn hơn. Thế nhưng khi nó ở bên cạnh tuyến đường đô thị, kẹp giữa lòng đường và hai dãy nhà chạy dọc hai bên đường để hình thành đường phố thì gọi là “hè phố”. Lúc này nó có thêm nhiều chức năng khác ngoài chức năng cơ bản nói trên. Theo tôi, hè phố có 4 chức năng cơ bản gồm: Làm lối đi riêng cho người đi bộ; Chứa đựng hạ tầng ngầm đô thị (cấp thoát nước, điện, cáp quang...), kể cả kết nối hạ tầng với các ngôi nhà dọc phố; Cột chiếu sáng hè đường, cây xanh; Không gian đệm làm lối ra vào các ngôi nhà, cửa hàng dọc phố và không gian công cộng đô thị.

Ngoài ra, tại một số nơi, hè phố còn có thêm một chức năng phụ là làm không gian hoạt động của nền kinh tế không chính thức.

Để phân cách rõ hè phố với mặt đường, hè phố phải cao hơn mặt đường. Hè phố phải đánh độ dốc từ mép nhà tới mép đường để thoát nước mưa. Đỉnh bó vỉa phải cao hơn mép phần đường xe chạy ít nhất là 12,5cm, tại các lối rẽ vào khu nhà ở phải cao 5-8cm và dùng bó vỉa dạng vát. Bề rộng một hè phố phải thống nhất, mép hè phố sát nhà phải thẳng, không được thòi ra thụt vào tùy tiện.

Để đảm bảo an toàn cho người đi bộ, mặt hè phố cần được lát bằng phẳng, các vật liệu chịu nước có độ chống mài mòn cao và độ nhám chống trơn trượt. Dọc hè phố có lối đi lát gạch đặc thù có khía để người mù có thể dò đường bằng gậy. Bó vỉa tại một số lối đi cần rất vát để tiện xe lăn người tàn tật lên xuống.

Trên các tuyến đường cấp đô thị, thường bố trí cầu vượt hoặc hầm đi bộ để người đi bộ có thể sang đường an toàn. Nên đặt thêm quầy bán hàng dọc hầm đi bộ và nhà vệ sinh công cộng hai đầu hầm. Như vậy việc mua bán vẫn có thể diễn ra khi thời tiết xấu, còn tình trạng vệ sinh, chiếu sáng và an ninh công cộng của hầm được đảm bảo suốt ngày đêm.

Đối với chức năng chứa đựng hạ tầng đô thị, khi dưới nền đường không có tuy nen và hào kỹ thuật thì không gian ngầm dưới hè phố là nơi chứa đựng nhiều hạ tầng như đường điện, đường cáp quang, đường ống cấp nước, cống thoát nước, để việc lắp đặt và sửa chữa ít ảnh hưởng đến giao thông đô thị. Cơ quan quản lý hè đường cần có bản đồ (số hóa) đầy đủ về hệ thống ngầm đó để phục vụ việc cho phép đào bới hè đường khi cần thiết.

Với lối ra vào các ngôi nhà và cửa hàng dọc phố, hè phố là không gian đệm giữa nền đường và các ngôi nhà, cửa hàng dọc phố, bảo đảm an toàn cho việc ra vào các nơi này. Tại những công trình có nhiều người ra vào như nhà cao tầng, trường học, không gian đệm này cần được mở rộng đến mức cần thiết, tức là chỉ giới xây dựng phải lùi vào so với lộ giới.

Đối với chức năng làm lối đi riêng cho người đi bộ, theo tiêu chuẩn thiết kế hè phố được quy định trong Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia các công trình hạ tầng kỹ thuật đô thị QCVN 07: 2010/BXD. Chiều rộng tối thiểu của hè phố như sau:

Khi hè phố thực hiện chức năng lối ra vào, lại nảy sinh vấn đề chỗ đỗ các loại xe đạp, xe máy trên hè phố. Nếu trong phạm vi khoảng 5 phút đi bộ gần đó không có chỗ gửi xe, việc cho phép xe đỗ trên hè phố là cần thiết, vấn đề là phải bố trí việc đỗ tạm đó như thế nào cho có trật tự, không cản trở việc đi lại của người đi bộ.

Theo kinh nghiệm của Đài Loan, cách mép đường một đoạn bằng chiều dài của xe người ta đặt một thanh sắt dọc phố cách mặt đất khoảng 30cm để ngăn xe không được vào sâu hơn, mỗi xe có một ô đỗ riêng. Khi hè phố quá hẹp thì xe đỗ chéo để bớt chiếm dụng vỉa hè.

Đối với không gian công cộng đô thị, hè phố là nơi mọi người có thể lui tới, nhìn ngắm người qua lại, hẹn hò gặp gỡ nhau hoặc đi lại tản bộ trò chuyện, tóm lại là không gian công cộng đô thị rất có giá trị, giúp người dân đô thị tăng “cảm nhận cộng đồng”, “cảm nhận quy thuộc” khách vãng lai có được “cảm nhận nơi chốn”.

Mong đường phố nước ta sớm trở thành đối tượng của thiết kế đô thị. Ở một nước nhiệt đới như Việt Nam, các nhà dọc phố cần có mái hiên để che mưa nắng cho người đi bộ và thuận lợi cho kinh doanh của các cửa hàng khi thời tiết xấu. Việc thống nhất độ cao và chiều rộng mái hiên để đảm bảo mỹ quan đô thị còn quan trọng hơn việc thống nhất biển hiệu cửa hàng như đã làm trên tuyến phố kiểu mẫu Lê Trọng Tấn.

Là không gian công cộng, dọc phố cần bố trí nhà vệ sinh công cộng ở nơi thích hợp và đặt các thùng đựng rác. Ở những nơi thuận tiện có thể đặt thêm ghế cho người già hay trẻ nhỏ nghỉ chân. Để tăng tính hấp dẫn cho hè phố, ở những nơi đông khách du lịch có thể bố trí một số công trình nghệ thuật đường phố như: Graffiti, ghép gốm, điêu khắc...

Đối với không gian hoạt động của nền kinh tế không chính thức trong đô thị, Việt Nam nền kinh tế không chính thức khá mạnh, thậm chí có chuyên gia nghiên cứu cho biết là cung cấp đến một nửa số việc làm trong đô thị, nhất là cho những người nhập cư từ nông thôn ra, dưới dạng bán hàng rong, xe ôm, giúp việc nhà, bốc vác, xây dựng... Nhiều hoạt động kinh tế không chính thức như vậy cần có không gian thuận tiện và rẻ tiền, đó là hè phố. Hiển nhiên các hoạt động này mang lại tình trạng mất trật tự và xả rác hè phố, thế nhưng cấm đoán là rất khó, vì là đó nhu cầu kiếm sống của một bộ phận không nhỏ người dân. Vậy, cách tốt nhất là chỉ cho họ bán ở đâu, vào giờ giấc nào mà thôi.

Quản hè phố thế nào?

Quản lý hè phố bao gồm quản lý cơ sở vật chất của hè phố, kể cả hạ tầng ngầm và quản lý các hoạt động trên hè phố. Trung Quốc đúc kết được quy tắc vàng: “Ba phần xây dựng, bảy phần quản lý”. Thực vậy, công trình xây dựng ra mà không bỏ nhiều công sức tiền của để quản lý thì hiệu quả, tính năng kỹ thuật, tuổi thọ kinh tế sẽ rất kém cỏi. Thế nhưng, ở nước ta lại ngược lại, “bảy phần xây dựng, ba phần quản lý”, đó là vì chính quyền chỉ coi trọng thành tích xây dựng.

Để quản lý hè phố tốt, phải có phương thức quản lý đúng và tổ chức quản lý phù hợp. Về phương thức quản lý, có hai quy tắc rất quan trọng sau đây: Thứ nhất là quy tắc 3i, gồm information (thông tin), incentive (khuyến khích) và interdiction (cấm đoán). Tức là khi chính quyền đưa ra chủ trương mới, trước tiên phải công bố rộng rãi, tiếp theo là tạo điều kiện cho người dân thực hiện theo chủ trương đó, rồi sau cùng mới là cấm đoán hành vi vi phạm. Còn thứ hai là “chỉ tiến hành cấm đoán khi chi phí cho việc cấm đoán thấp hơn lợi ích mà việc cấm đoán đó đem lại”. Nhiều thất bại trong quản lý hè phố chỉ là do không tôn trọng các quy tắc này.

TS. Phạm Sỹ Liêm

Không nhất thiết “dọn sạch, đập sạch” vỉa hè