Những bài học ngoài trang sách

Dịp hè, khi ghé vào các quán cà phê, trà sữa, quán ăn hay tiệm rửa xe, khách hàng dễ dàng gặp hình ảnh các em học sinh, sinh viên, người đeo tạp dề đứng quầy, người tất bật bưng bê đồ uống, người ân cần giới thiệu thực đơn...

Thực tế cho thấy, các công việc như thu ngân, bưng bê, pha chế, rửa xe, thường được các em lựa chọn vì thời gian làm việc linh hoạt, phù hợp với lịch học. Mức thu nhập từ những công việc này tuy không cao, nhưng đủ để các em tự chi tiêu và tích lũy trải nghiệm, rèn luyện tính tự lập, phát triển kỹ năng sống và xây dựng thái độ nghiêm túc với lao động.

Tuy nhiên, bên cạnh lợi ích rõ ràng, việc làm thêm cũng tiềm ẩn không ít rủi ro. Nhiều em, do thiếu định hướng từ người lớn, đã sớm phải đối mặt với "vết xước đầu đời" như bị bóc lột sức lao động, quỵt lương hoặc làm việc trong môi trường thiếu an toàn.

Em Nguyễn Minh Hải (phường Giảng Võ, Hà Nội) chia sẻ: "Vừa rồi nghỉ hè, em đi làm thêm ở một quán cơm bình dân, làm cả tháng nhưng không được trả lương. Chủ quán cứ khất lần rồi lảng tránh không muốn trả tiền".

Không chỉ Hải, em Hà Trang (phường Bạch Mai) cũng thất vọng sau kỳ nghỉ hè làm thêm. Trang cho biết, em làm nhân viên tại một quán cà phê ở phường Hoàn Kiếm, với công việc lau dọn, ghi order và phục vụ khách rất vất vả. Sau gần một tháng, em xin nghỉ vì không phù hợp, nhưng chủ quán viện nhiều lý do để không trả lương cho em.

Tình trạng này không phải cá biệt. Em Nguyễn Mạnh Tuấn (Hà Nội) kể: "Năm nay không phải học hè, em tranh thủ xin làm bảo vệ tại một nhà hàng. Do lần đầu đi làm chưa quen việc, tháng đầu em chỉ được trả nửa tháng lương, cuối tháng lại bị quản lý trừ 200.000 đồng với lý do không xếp gọn xe của khách".

Ở một góc độ khác, không chỉ các em học sinh, nhiều phụ huynh cũng mang nỗi lo khi con mình sớm bước chân vào thị trường lao động tự do. Chị Nguyễn Thị Thơm (xã Tân Triều) chia sẻ: "Con gái tôi học lớp 10, nghỉ hè tranh thủ đi bán quần áo thuê phụ giúp bố mẹ. Nhưng lương rất thấp, lại hay bị trừ tiền vì đến chậm vài phút hoặc mất đồ không rõ lý do".

Cùng tâm trạng lo lắng, anh Nguyễn Văn Thương (phường Nhân Chính) bày tỏ: "Ban đầu, tôi lo con bỡ ngỡ với môi trường làm việc. Tuy nhiên, tháng đầu tiên con nhận được 3,5 triệu đồng tiền lương và bị trừ 500 nghìn vì đi trễ và làm vỡ cốc. Dù mất không nhiều, đó là bài học quý giá về trách nhiệm".

Những chia sẻ trên phần nào phản ánh rõ mặt trái của việc đi làm thêm khi thiếu chuẩn bị kỹ lưỡng và sự hỗ trợ cần thiết từ phía phụ huynh và nhà trường.

Lợi ích và rủi ro song hành

Trước thực tế đó, để nhìn rõ hơn cơ hội và rủi ro khi học sinh đi làm thêm, nhiều chuyên gia giáo dục và pháp luật đã lên tiếng cảnh báo, đồng thời đề xuất những giải pháp thiết thực.

TS Giáp Văn Dương, chuyên gia giáo dục cho rằng: "Làm thêm có thể trở thành trải nghiệm tích cực nếu học sinh được hướng dẫn, định hướng từ nhà trường và gia đình. Các em nên chọn công việc phù hợp với độ tuổi, sức khỏe, đồng thời đảm bảo yếu tố pháp lý để tránh rơi vào tình huống bị quỵt lương, lừa đảo hay thậm chí bị hành hung".

Ông nhấn mạnh: "Đã có không ít vụ việc ghi nhận học sinh bị xâm hại quyền lợi khi đi làm thêm. Vì vậy, các cơ quan chức năng cần tăng cường kiểm tra, giám sát những cơ sở sử dụng lao động trẻ, ngăn chặn hành vi bóc lột, gian lận tiền công, tạo môi trường làm việc văn minh, an toàn".

Đồng quan điểm, thầy giáo Phan Huy Minh, giáo viên Trường THPT tại Hà Nội, lưu ý các em học sinh: "Lựa chọn công việc làm thêm cần phù hợp với độ tuổi, năng lực và sở thích để đảm bảo an toàn, sức khỏe và không ảnh hưởng đến việc học. Các em cũng cần có sự đồng ý từ cha mẹ và nơi làm việc. Đồng thời, trang bị kiến thức pháp luật cơ bản giúp bảo vệ quyền lợi của bản thân".

Một minh chứng rõ nét là vụ việc nữ sinh N.T.H bị đồng nghiệp hành hung tại quán ăn ở phường Yên Hòa (quận Cầu Giấy, Hà Nội) vừa lan truyền trên mạng xã hội. Trong buổi làm thứ hai, H được khách típ cho 200.000 đồng và chia lại cho đồng nghiệp tên T. Tuy nhiên, sau khi tiếp tục được bo thêm 500.000 đồng, H bị tố nói dối, dẫn đến bị chửi bới và hành hung ngay tại nơi làm việc.

TS Đặng Văn Cường, giảng viên Luật hình sự, Trường Đại học Thủy lợi, cho biết: Mặc dù pháp luật hiện đã có những quy định khá đầy đủ về địa vị pháp lý của người lao động, cũng như quyền và nghĩa vụ của các chủ thể trong quan hệ lao động nhằm bảo vệ đặc biệt quyền lợi của nhóm người lao động yếu thế, nhưng trên thực tế, nguy cơ bạo hành, xâm hại và vi phạm quyền lợi vẫn luôn hiện hữu.

"Đặc biệt với nhóm lao động yếu thế như phụ nữ, người dưới 18 tuổi hay những người có hạn chế về nhận thức và kỹ năng sống. Đây là thách thức lớn cần được xã hội và pháp luật quan tâm nghiêm túc", ông Cường cho hay.

Cũng theo ông Cường, nhà trường cũng có thể chủ động tổ chức các buổi hướng dẫn, thậm chí mời luật sư hoặc cán bộ lao động đến trò chuyện với học sinh trong các sự kiện thường niên. Những chia sẻ thực tế từ người có kinh nghiệm sẽ trở thành hành trang quý giá, giúp các em vững vàng hơn và biết cách bảo vệ bản thân trong một thị trường lao động ngày càng nhiều biến động.

Tuy nhiên, sự vào cuộc kịp thời của cha mẹ và nhà trường chỉ thực sự phát huy hiệu quả khi chính các em học sinh nhận thức được giá trị của sức lao động, hiểu rõ giới hạn của bản thân và không ngần ngại lên tiếng khi bị đối xử bất công.

Chỉ khi học sinh được trang bị kiến thức, được gia đình và nhà trường đồng hành, kỳ nghỉ hè làm thêm mới thực sự là cơ hội quý giá để các em trưởng thành, tự tin bước vào tương lai.